halka bug inaaad akhridaa aanay kaaga baahanayn waxaas oo dhan kaliya waxay kaaga baahantahay uun ay tahay inaad siisid waqti
Akahriska faaidadiisu waa waa mid aad ubalaadhan maadaama kii khalqiga ugu sharafta badnaa uguna naxariista badnaa la amray in uu wax akriyo , waa rasuulkaynu kudayanaynay oo ah tilmaamihii ama hagiihii ummadan ayaa wuxuu inoo jideeyay ama aynu kaga dayanaynaa midkamda tusaalayaasha kii ugu roonaa oo ah akhriska . faaidada in wax la akhriyaa way kabalaadhantahay in lagusoo kobo qalin laakiin waxaa isku dayi doonaa in aan sida ugu dhaw ee loo baladhin karo aaan ubalaaadhiyo fikarada guud ee muhiimada akhriska, sidaynu ogsoonahay dad badan oo aqoonyahano ah ama faylasoofyo ayaa waxay qalinka uqaateen inay wax katilmaaman faaidada uu leeyahay ina wax
la akhriyaa ama wax laqoraa kuwii cadcadaa ragas waxaa kamida ah aqoonyahankii la odhan jiray ‘’’ dr al aqad’’ oo ahaa masri waxaa uu yidhi ayaa waxa uu yidhi mar uu tilaamaayay faaidada uu leeyahay akhrisku ‘’ inaan wax aqriyo waxaan kahelaa laba laabka intaan wax dhigto’’ hadaynu ufiirsano hadalka dr al aqad waa aynu arkaynaa muhiimada iyo faaidad uu leeyahy akhrisku laakiin marakaynu barbar dhigno barashada waa uu kaduwanaanayaa maxaa yeelay dhanka waxbarashada hadaynu eegno waxaad galinaysaa dadaal iyo waqti iyo imaansho joogta halka bug inaaad akhridaa aanay kaaga baahanayn waxaas oo dhan kaliya waxay kaaga baahantahay uun ay tahay inaad siisid waqti aad ku akhridid uun , inta kaliya ee barashadu ay dheertahay barashadu akhriska waxaan odhan karnaa waa caawiyaha labaad oo ah macalinka , oo u heegana inuu marwalba kuu caawiya wixii adkaada ama aad kalidaa qabato si kastaba ha ahaatee tani waxay keenaysaa inaynu marmarka qaarkood kutilmaano buugta ‘’ macalin aan hadlayn’’
1.0: macalin aan hadlayn
Waxaynu wax ku barankarnaa ama wax ku ogaan karnaa inaan wax dhagaysano ama wax akhrino tana waa ta keenaysa inaynu tixgalino macalinka iyo buugaba si aynu sifiican ufahano aragtida ah in akrisku uu yahay ‘’ barasho’’
Hadaba sidaynu hore usoo sheeg wax dhigistu waa hab uu qofku uga barto qof kale isagoo laxidhiidhaya , hadaba inuu qofku bartaa ama wax loo dhigaa
waa mid uu ka kasbanyo cilmi iyo aqoon uu noloshiisa kumaarayn lahaa hadaba maxaa udhaxeeya in wax lagu baro iyo inaad wax oggaatid ? runtii waa laba shay oo isku macna dhaw laakiin kala fog xaga macnaha iyo xikmada ‘’ kalmada ‘’ inaad wax ogaataa waa mid katimaada karti uu qofku leeyahay oo uu kufikiray , wax ku fiir fiiryay waxna kusoo dheegtay isagoo wax badan akhriyay islamarkaana lakaashaday waxaynu hore kusoo tilmaanay ee ahaa macalinka aan hadalyn sida xaqiiqda ahna waxaynu ognahay in qofka bani aadamka ahi uu wax kubarto labadan mid uun ee ah in wax loo sheego iyo inuu wax ogaado ama uu daah faydid sameeyo. Buuga aynu kabarano waxaynaan garanayn waxaynu ugu yeedhnaa ‘’ macalin’’ sababtoo ah waxaaa uu kamilay wax kasta oo aynu kadooni lahayn macalinka iyo dugsigaba , tilmaam ahaan waxaynu kutilmaanaa macalinka hadlaya ‘’ macalin nool ‘’ waayo wuxuu leeyahy dhamaan astaamihii bani aadamka ee ahaa hadal, socod , iyo fahan halka buugta iyo waxaan wax ka akhrina aynu kutilaamno ‘’macalin aa noolayn ‘’ waayo malaha sifooyinkii uu lahaa macalinkii noolaa ‘’ bani aaadamku’’ runtiina mid walba waxaa uu leeyahay door muhiima hadaba aynu is waydiino waa maxay doorka macalinka nool uu kuleeyahay waxbarshadeena ?
Macalinka nool waxaa uu inaga caawiyaa inaynu kasbano xirafado gaara tusaale waqtiga barbaarinta waxaynu kafaaidnaa macalinka sida loo sameeyo loona akhriyo xuruufta ama sida loo higaadiyo ama loogu dhawaaqo xuruufta qaar ay adagtahay in lagu dhawaaqo, sida laysugu geeyo xisaabta ama isu qaybinta dhaadheer . macalinku waxaa lagayaabaa in uu inaga caawiyo xirfad kasta xataa taynu wax kubaranayno sida xirfadaha tijaabooyinka cilmi baadhisaha .
Macalinku kaliya inooma sheego waxaynu qabano , laakiin waxaa uu ina tusaa sida aynu wax uqabanayno , hadaba faaidada akhrisku maaha mid ku kooban ka wax baranaya oo kaliya laakiin waa mid ka gun balaadhan , tusaale waxayu usoo qaadan karaa ‘’hogaaminta’’ iyo akhriska
1.2: akhristayaashu waa kuwa ku horeeya hogaaminta
Aragtidan waa mid ay adeegsadaan falsafadyahanada isku dayaya inay horumariyaan ama dhiirigaliyaan akahriska marka lagayimaado macnaha balaadhan ee ku fadhiyo akhrisku waxaa lagayaabaa in aynu is waydiino siday ugu wanaagsan ama ugu horeeyaan hogaaminta ? sida guud ee lawada ogsoonyahay qofkasta oo wax akhriya ama wax qoraa waxa loo tixgalin karaa hogaamiye maxaa yeelay kobcinta uu kobciyo akhrisku maanka waa ta usahasha inuu dajiyo distoorka horumarineed ee ummad lagu dhaqo , horumarka uu dhaliyo hogaamiyahaasi waa mid lagu qiimeeyo intee qofbaa wax akhrida ama wax qorta hadaba sababahan hoosta kuqorani waa kuwa usahla ama keena in lagu tilmaamo qofka akhristaha in uu noqdo mid hogaamiye ah
a. akhrisku wuxuu inaga dhigaa kuwo sifiican ufakara
Akhrisku waa mid akamida hababka ugu faaidada badan ee lagu kasban karo macluumaad aad ubadan waayo waxaa uu kor qaadaa go aamadeena iyo awwoda aynu kuxalinayno mashaakilaadka , markastoo aynu wax akhrino waxaa aynu helaynaa aqoon ama awood aynu kuxalino mashaakilaadkeena
b. Akhrisku wuxuu kor u aqaadaa xirfadaheena
mar marka qaar waxaynu kahriska ka aaminsanahay fikrad ah xidh xidhnaasho iyo foorar madax goror ah, laakiin dhab ahaan waa mid aynu ka helno xirfado xataa aynu akhriska aynu akhrino sheekooyinka iyo wixii lahalmaama waa kuwo inoo siiya fursad aynu kusocono xidhanana kabaha ay xidheen caalamkana aynu soo aragno inagoo adeegsanayna khibradahoogii , iyo dhiirigalintoodii ay inooga tageen dadkii qoray buugtu, waana dhab markii diraasd lagu sameeyay maskaxda in marka aynu wax akhriyayno in aynu laxiriirno qoraalka sidi oo aynu kujirnaba tan macneheedu waxaa weeyi in khibradaa uu kahelayaa ay kor uqaadayso maskaxbadnaanta qofka
c. Aftahnimo baladhan
noocyada faraha badan ee buugta ee aynu akhrinaynaa waa kuwo inoo sahla in aynu kahelo aftahnimo iyo qaababka loo hadlo intaba ,tusaale madaxwaynaayshii ugu cadcadaa ee dunidan soo mara waxaay ahaayeen rag inta badan wax akhriya in kasta oo aynaan marnaba barabar dhigi Karin tii awoowyaasheen lahaayeen taasoo algu kasban jiray waayo aragnimo aad uxeel dheer oo marmarka qaar noqonaysay dhaxal ama hida raac hadana waxaynu odhan karnaa akhrisku waa mid balaadhiya aftahanimada qofka
d. Akhrisku waa mid dajiya maskaxda
markii lagu jiro caqabadaha adag ee ugu badan ee soo mara hogaamiyayaasha waa ‘’ isku buuqa ‘’ hadaba warka farxada lihi wuxuu yahay in akhrisku uu yahay mid hoos udhiga isku buuqa daraasad lasameeyay ayaa waxay barbardhigtay akhriska waxyaabaha kale ee hoos udhiga isku buuqa sida socodka , dhagaysiga muusigada , cabitaanka shaaha wxaanay sheegtay in uu akhrisku yahy ka ugu wanaagsan ugu saamaynta badan xaga hoos udhigida isku buuqa waxaany intaa raacisay in akhrisku uu yahy mid garaaca wadnaha hoos udhiga waxkayar lix minute
1.3 islaamka iyo doorka uu kaga jiro akhrisku
Muslimiin ahaan marna ma qiyaasi karno doorka uu inooleeyahy akhrisku maadaama kalmadii ugu horaysay ee lagu soo dajiyo nabigeenii suubanaa ay ahayd [ naxariis iyo nabad galyo korkiisa ha ahaatee] ay ahayd ‘’Akhri’’ hadana markasta oo mawduucan akhriska aynu maqalno waxaynu aqoonsanaa muhiimadiisa, waxaynu had iyo jeer u cudur daarnaa nafaheena inagoo xasuusinayna sida ay mashquulka utahay , waxaynu kasooo qaadnaa in akhrisku uu yahy waqti lumis markaynu barbar dhigno shaqooyinkeena maalinlaha ah ee aynu qabano hadana waxaaa cad inaan arki karno farqiga udhexeeya qofka wax akhriya iyo kaan waxba Akhriyin kaliya kalimaadka ay isticmaalayan hadba islaamku aragti ahaan iyo fal ahaan waa mid kor uqaadaya aqoonta amaba dhiiri galinaaya farqiga ilaahay uu ku karaameyay bani aadamka kuna amray maalaa iigtu inay usujuudaan aadma wuxuu ahaa ‘’ aqoonta ama cilmiga ‘’ waxaanay ahayd mid uu ilaahay nabi aadam kubaray dhamaan magacyada makhluuqaadka hadaba tani waxay tusaale utahay inaguna dhiirigalinaysa in aynu noqono kuwa mar walba ku horreya Akhriska iyo aqoonta . sidoo kale wuxuu alle inoogu sheeegay kitaabkiisa quraanka uuna yidhi alle ‘’ miyay siman yihiin kuwii wax bartay iyo kuwaan waxba baran ‘’ tana waa tusaale oo inoo cadaynay muhiimada baladhan ee uu leeyahay akhrisku, Alla wuxuu leeyahay miyay siman yihiin kuwa wax bartay iyo kuwaan waxba baran waa maya suaashu ogabay hadana barashadu kuma timaado ilaa akhris mooyaane .
Abdirasak Hassan ali bachelor degree of environment
Irgin 2005@outlook.com
0634675486
***Halkan waxad nagula wadaagi kartaa fikirkaaga arigtaada qodobada aad isleedahay bulshada ayay faaiido ugu jirtaa ama madaxda ayaa ay tilaamayaan***