Gulufka Sheekh Bashiir waxa soo raacaya dhaqdhaqaaqii siyaasiga ahaa ee Xaaji Faarax Oomaar iyo gaylankii Sheekh Xasan Barsame ee Gobolka

Markii Daraawiishtu jabtay, waxa uu hakad weyni ku yimi gaylankii Soomaalidu ay ugu jirtay gaadhitaanka gobannimo. Geyiga Soomaalida kama uu hanaqaadin halgan dambe oo hubaysani, marka laga reebo gaylankii Sheekh Bashiir Yuusuf ee Togdheer iyo kacdoonno dad ku dhinteen oo ka dhacay Muqdisho sida dhacdadii Dhagaxtuur ee Xaawo Cismaan (Xaawo Taako) ku naf waydey. Isma uu se taagan kobocii dareenka waddaniga ahaa iyo maansadii la halmaalaysay ba.

Gulufka Sheekh Bashiir waxa soo raacaya dhaqdhaqaaqii siyaasiga ahaa ee Xaaji Faarax Oomaar iyo gaylankii Sheekh Xasan Barsame ee Gobolka Hiiraan ilaa koonfurtana ku sii ballaadhanayey intii aan la qaban. Maxamuud Xarbi iyo raggii la socday waxa ay gaylan siyaasadeed ka wadeen Djabuuti.

style=”font-size:16px;”>Dagaalkii labaad ee adduunku intii uu socday iyo dhammaadkiisii ayuu hanaqaadayaa dareenka waddaniga ah iyo wadciga siyaasiaga ah ee Soomaaligu. Waxa aasaasmaya axsaabtii siyaasiga ahayd ee gobannimo doonka. SYL 1943, dagaalka ka dib na SNL, USP iyo NUF.

Dagaalku xilligii uu socday dadyow xor ahaa waxa ay waayeen xornimadoodii oo waa la qabsaday (Yurub u badnaa), markii uu dhammaadayna waxa xoroobay dadyow in badan la gumaysanayey (Aasiya u badnaa), taasina waxa ay kicisay oo ku baraarugay dadyow badan oo weli ku sii hadhsanaa gacantii gumaystayaasha (Afrika u badnaa). Soomaalidu waxa ay ka mid ahayd dadyow baraaruggaasi saamaynta weyn ku yeeshay oo kacay.

Cirka waxa xilliyadaas isku shareeraya maansadii waddaniga ahayd ee halganka. Suugaanyahankii xilligaas waxa uu ka wada sharaabay oo isku tufay tahliisha waddaniyadda. Xoraynta Soomaali dhulalkeeda la kala haysto iyo israac midnimo oo gogol lagu wadaajiyo, ayaa hadafka halganka xornimo-doon iyo ujeeddada maansadiisu ba ay ku wada biyo-shubayeen, waxa na maansadaas dawliskeeda hayey, hal-abuurka ay ka mid ahaayeen:

1.      Maxamed Xaaji Ismaaciil Maxamuud (Barkhadcas)

2.      Cali Xuseen Xirsi

3.      Xaaji Aadan Axmed Xasan (Afqallooc)

4.      Cismaan Yuusuf Cali Keenodiid

5.      Cabdillaahi Suldaan Timacadde

6.      Cabdillaahi Qarshe

7.      Xuseen Aw Faarax

8.      Qaasim Hilowle

1.      Ka kacaay ka kacaay

Kol horaynu jabnee

Ka kacaay ka kacaay

Kooraley la gubyee

Ka kacaay ka kacaay

Kun faceen la dilyee

Ka kacaay ka kacaay

Kiniisado la dhisyoo

Kufrigii badayoo

Kama Kama yimidee

Ka kacaay ka kacaay!

2.      Dhulkaayagaa waa u dhalanayoo

Waw dhimanaynaa dhulkaayagaa!

3.      Dhallintii waddankiyo

Dhulkaannu nahoo

Dhulkaannu nahoo

Inaannu dhisanniyo

Inaannu dhimanno

Maantaan waxba nooga dhaxaynayneey!

4.      Soomaaliyeey toosoo

Toosoo isku tiirsada oo

Kolba kiinna taag daran taageeraa weligiin!

5.      Ninkii ku ladnaa ha leelee

Ilaa lixdankaan laxaamaday!Ayaa lagu dagaal galay.

Xaaji Aadan Axmed Xasan (Af-qallooc)

Hal-dhaagan/ Togga Midhisho – Ceerigaabo

(1871 -1986)

Dhammaadkii Dagaalkii Labaad ee Dunida waxaa gobolka Togdheer ka oogmay dab uu shiday halgamaagii dulmiga nebcaa ee xaqa jeclaa Sheekh Bashiir Yuusuf. Magaalada Burco ayuu Sheekhu dharaar cad ka bilaabay badheedhihiisa aan gabbashada aqoon. Culimadii diinta ayuu shiriyey, una sheegay in lagu dhaqaaqo ficilkii dadka iyo dalka lagaga xorayn lahaa gumaysiga muddada dheer loo “gees iyo gafuur”xidhnaa. Dood iyo lafogur dheer ka dib, badiba culimadu arrinkaas Sheekha way uga garaabeen, hase yeeshee waxa ay u soo jeediyeen in aan cudud iyo xoog lagu muquunin karin gumaystaha dalka haysta, balse ay taas ka fududdahay in ay Qur’aanka ku akhriyaan oo Alle ka baryaan inuu gumaystaha ka kiciyo. Sheekh Bashiir oo liqi la’ mawqifkaas culimada, ayaa soo qaaday bakeeri ama bilaale oo dhex dhigay culimadii, una sheegay in ay soddonka Jis ee Qur’aanka hareeraha kala fadhiistaan oo ku akhtriyaan bilaalahaas, kuna jebiyaan. Markii ay ku akhriyeen ee waxba jabi waayeen, ayuu Sheekh Bashiir qaaday bakooraddiisii oo yidhi “Bismillaah”, oo baguugaha ka dhigay bilaalihii, una iftiimiyey culimadii in “Bisinka iyo ficilku wada socdaan”. Bisin aan ficil lahayni waxba ma taro. Burco gudaheeda ayuu Sheekh Bashiir guluf ka heenseeyey. Markii lagaga tag roonaadayna waxa uu ciidamadiisii la galay buurta la magac baxday Buurdhaab ee ku taalla degmada Caynaba.1947 ayaa Sh. Bashiir Yuusuf lagu dilay isaga oo mintidaya dagaal ka dhacay Buurdhaab. Meydkii Sheekha waxaa la keenay magaalada Burco, lana soo dhigay meel dibad ah, loona diiday in la aaso.

Xaaji Aadan Af-qallooc dhacdadaas ayuu ka tiriyey gabaygan dhaxalgalka ah ee la magaca baxay Dilkii Sheekh Bashiir. Waa gabay  tiiraanyo, baroordiiq, calaacal, guubaabo, hogatus iyo taariikhayn ah oo ku saabsan dilkaas Sheekh Bashiir, sidaas foosha xun ee meydkiisa loola macaamilay iyo sida liidata ee dadkii magaalada Burco maalintaas ku sugnaa isha miirta uga dhigayeen ee aanay xitaa wax ficilo ah uga samayn hagardaamayntii dhafoor taabashada ahayd ee meydka Sheekh Bashiir. Gabaygu waxa uu Soomaalidu ku boorrinayey in ay fadhiga ka kacdo, kuna dayato shucuubta caalamka kale ee gobannimadooda “shanta farood iyo calaacasha” kaga dhacsanaysa kuwii addoonsanayey ee midiidinnimada ku sandullaynayey.

Markii uu Xaajigu gabaygan tirinayey waxa uu ahaa 80-jir ku dhowaad. Ingiriisku xabsiga ayuu dhigay. In uu xasilloonida khalkhalinayo ayaa lagu eedeeyey. Muddo yar ka dib Xaajigu xabsiga ayuu ku indho darreeyey. Culays badan ayaa gumaysiga lagu saaray in Xaaji Aadan jeelka laga sii daayo. Cadaadiskaasi waxa uu maamulayaashii gumaysiga Ingiriiska Somaliland uga wakiilka ahaa ku sandulleeyey in Xaajiga xabsiga gudihii indhaha loogu jeexo, halkaasi oo uu ku ladnaaday, araggiina ugu hagaagey. Waxa uu yidhi:

Duhur baa Bashiir lagu shannaqay daar agtiinna ahe

Damal la hadh galaa bay jebsheen waqay dulloobaane

Dahriga iyo laabtay rasaas kaga daloosheene

Isagoo dam iyo dhiig leh oo maro ku duuduuban

Dadkii uu nebcaa iyo kufraa daawasho u yimide

Dacsad iyo ihaaniyo cag baa loogu sii daraye

Meydkiisa daahira markii dibedda loo jiidey

Nimankii dilkiisii qirtiyo idinka duunkiinna

Kolkii aaska loo diidey waad wada dul joogteene

Ma damqane jidhkiinnii kolkaa waad ku digateene

Nasab haddaad Durriyaddii tihiin kama dareerteene

Ma duugoobin Qayb-diid lafuhu waana duxayaane

Duur looma gelin geesigii dirirta weynaaye

Dar kaloo ciyaar lagu diliyo daw-gal baa jiraye

Oo aan deero deero u hirdiyin sida digaaggiiye

Isaga oo dulmiga aad qabtaan dood ka celinaaya

Da’dii uu ahaa Faarax baa jeelka loo diraye

Haddeeruu siduu diley arwaax dibedda meeraaye

Loo diid durriyadduu dhaliyo duunyaduu dhaqaye

Gobannimo duqii Cali Bahdoon doonisteed dhimaye

Telefoonna waatuu dawakhay doorkii uu yimiye

Dacwad iyo wuxuu hadal yiqiin idinka daw waaye

Wax badan baa karbaash lagu dirqiyey duqiyo wiilkiine

Nin gadhkii cammuud loo daroo dabada loo xaydey

Oo ulo dubkiyo jiidhka suga lagu dalliigaayo

Oo kuman dadkiisii ahaa daawasho u joogo

Oo aan la diidine farxaan lagu dareeraayo

Waa dabac idiin gooniyaan duulla waafiqine

Bahal cadarku dilayaa jira oo digo shifaysaaye

Idinkana daliilkiyo wacdigu waydin didiyaane

Af-daleela iyo baad shubtaan Diin la iibsado’e

Dib intaw shakiyi ceebihii daahirka ahaaday

Maa laga dagaallamo naftaad dib ula maagteene

Dulli inaad tihiin buu hubsaday Diinta caasiyaye

Dahab buu ku iibshaa dhulkaad dir u lahaydeene

Hore haddaad u diritaan haddadan idinba daareene

Doqonniimadiinnii horay daraf ku haysaaye

Dambarsada haddaa xaabadii laysu soo degaye

Ummadaan xorriyad doonan oo daafac noqon wayda

Dadku inuu addoonsado horaa loogu daabacaye

Dabka naarta fulahaa wax gala ugu dambaab weyne

Dacaska iyo ceebtaad qabtaan baa idinka diimoone

Dunjigi Aadan ubadkuu dhalaad ugu dambaysaane

Wixii aad ku dacafteen qalbigu saw iskama daayo

Dib maxaa idiin celinayoo hore idiin diidey

Maruun maad ku dayataan khalqiga libinta doonaaya

Dabka qaade Sharaqii wax badan daadunka ahaaye

Turki inuu Bulqaariya deguu daarka ku hayaaye

Wax badan buu dariiq inuu ka helo doonay Malatoofe

Dardaniil ka xidhey Ruushankay deris ahaayeene

Ka duuduubey Faransiis dhulkii Suuriyuu degaye

Dergedii Lubnaan iyo ka guur degelkii Beyruude

Deeq kama ahaannine bir baa daanka loo sudhaye

Dejla iyo Furaat ferenjigii kama dekeeyaane

Dahraan iyo ka kace ceelashay wada degmaysteene

Dirir iyo jihaad Maxamed Rida uga dambaysiiye

Wuxuu Faysal taarka ugu diray daawo iyo jaare

Ingiriis wuxuu damacsanaa Reer Hindiya diidye

Sidii Gaandi doonaayey baa haatan daahira’e

Daarihii Bunjaab iyo ka kace dahabkii hoos yiille

Daymada haddeer bay indhuhu dib u jalleecaane

Damaashaadku waa Maxamed Cali loo dabbaaldegaye

Masarna door horaa laga diriyo dawgii khoorriga’e

Iskanderiya kama soo degaan ducuflihii gaale

Dakhiirad iyo saabaan wixii dirirta loo keenay

Faaruuq u dacaree in ay dabar ka qaataane

Dusha kuwii alaabada ku sidey debeshka loo dhiibto

Waa kaa bagaasigi dallacay dacayda weynaaye

Imminkay Maraykan u dirteen Looyar daafaca’e

Tanuun baa darxumadaw hadhaye duni xalaalowdey.

Dad oo idili soo eri ninkii daallinka ahaaye

Diyaarado wax lagu soo guriyo mayl wax lagu daadsho

Daad-xoorta oo idil halkaa lala damcaayaaye

Dekedaha maraakiib shixnadan baa ka soo degiye

Waa dooyo nimankaa u kacay Dig iyo Ceel-dhaabe

Gadhle dhagaxa uu doonayaa waa dusmiyo xeele

Danta iyo qasdigu waa horseed laga dambeeyaaye

Dabayshiyo ayaxu waa tusaha laysku dagayaaye

Wax daliila maabkuu diruu soo duwaay yidhiye

Dawlaabta boqol fayl ka badan daafta waxa yaalle

Inay duuddu dacar yeelatuu doonayoo helaye

Wax dawanan dariiqiyo halkay debec ku fooftaaye

Daliig cawsa meel aan qornayn deelka laga waaye

Dacasha iyo xayn-booradaa buug ku daabacane

Dabin baa sitaar looga dhigay man iyo doomaare

Daaqa iyo biyaha waa la xidhan eegga dabadeede

Halka Daawad xeradeedu tahay gaaladaa degiye

Dad shaqeeya mooyee miyaa laga dal waayaaye

Dad-guuraagu goortuu madhaad dabar go’aysaane

Nin dayuurad iyo moodhar laa beer idiin dirane

Durgufkiinna soo hadhi waxaan diidayuu garane.

Wax badan baan dammiin dhega la’aa daasaddaw tumaye

Ama ninay indhuhu dam is yihiin ‘day waxaa’ idhiye

Caammiye nin daadihinayuu diidayaan ahaye

Dab baan moodey gaaraabidhaan daymadii hore’e

Dambas iyo ramaad baariddaan naar ka deyayaaye

Dacar iyo unuun baan macaan ugu dudaayaaye

Doofaar ilkihii baan u filay dur iyo yaaquude

Dawliilka waxaad shaabahdaan dad iyo iinsaane

Waxnaad khuluqa daawo u tihiin habar-dugaageede

Ninkii idinla dawsaaba waa diidayaa nolole

Dooy baad tihiin aan qalbiga nuur ku soo degine

Danniyo xumaan waxan ahayn kuma dedaashaane

Hadba kii idiin daacadaad dabin u qooshaane

In kastoo dabiib maahiroo duxa ah loo keeno

Dello ma leh dubaaqiyo wadnuhu nimay dillaacaane

Dulli baad ahaydeen taniyo daayinkiin abide

Dardar iyo kulayl waxaan la imid dacastey laabtiiye

Waxyi hadduu idiin soo degoo laydin deeqsiiyo

Oo Nebigii soo daahiraan idin daweeyeene

Dinnadihiyo idinkuba horaw damac xumaateene

Midna derejo kuma haysataan labada daaroode

Gobannimo daleel lagama helo daar adoo galaye

Haddaad doono leedahay naftaa diiq la geliyaaye

Waa mur iyo deebaaq waxaad dib ugu aydaaye

Mar haddaan waxaan doonayiyo dawladnimo waayey

Dantay weeye inaan aammusaa eegga dabadeede

Dulligaa ku jira noloshu waa idinku deelqaafe.

Maxamed Ismaaciil Maxamuud (Barkhadcas)

Hargeysa

(1910-dii – 1963)

Basarce iyo Belaayocas na waa loo yaqaanney. Waxa uu ka mid ahaa hormuudkii halgankaas gobannimo-doon kuwii ugu fadallada cadcaddaa. Hargeysa waxa soo booqday 1959 Duke of Edinbrough. Wax la yidhi ha la soo dhoweeyo. Maxamed Ismaaciil ayaa walaal Aadan ku yidhi ku aan wax ka soo dhowaynee ina keen. Gabaygan buu ugu jawaabay.

Awawgay ninkii addoonsaday
Ninkii aabbahay indhaha tiray
Ninkii anigana i iibsaday

Haddaan arkayoonan ka aarsan karayn
Haddaanan Aadanow unuunka jarayn

Ninkaa araggiisa uurkaan ka necbee
Aan ooyee albaabka ii xidha!

Isagoo Iglan jooga buu i diloo
Ushuu soo fidshaa i iimaysoo
Waataa aramidii i oofa tirtaye
Itaal darri aan la eedaadee

Ninkaas araggiisa uurkaan ka nebcee
Aan ooyee albaabka ii xidha!

Bal ogow isticmaarku abidkii
Irridduu marinaayo awr raran
Irbad buu ku dayaa allaylkee

Raggan aan arkayee u abasaxayow
Nimowna ha odhan Soomaalaan ahee
Ordoo magacana ka iibsada.

Libaaxa Annayiyo Abaarso ka ciyey
Aburiin Lo’da joogta baa urisoo
Oodday jebisaa intay u dhacdoo
Amsaxuu ka guraa idiilkeed

Waakaa isticmaarkii iidaayee
Raggan aan arkayee u abasaxayow
In shaahiyo keeggu waa urugee
Iimawdaye axankaaga weynee!

Ugaadha ninkii gatee urursada
Ka soo arka baa adduun ka baxshee
Ninkaa imanaaya awgii

Waakaa isticmaarkii iidaayee
Raggan aan arkayee u abasaxayow
Ordoo magacana ka iibsada!

Cali Xuseen Xirsi

“Burco –Muqdisho”

(Horraantii 1910dii – 1960dii)

Afhayeenkii, gabyaagii ururkii dhallinyarada ee SYL, Cali Xuseen Xirsi waxa uu qofaynayaa shimbir murugaysan oo kaymihii ay ku noolaan jirtay ee ay ilmaha dhigan jirtay laga irdheeyey oo cidla’ ciirsila’ walhanaysaa. Isaga oo isna caloolxumo iyo ciil la luudaya, ayay shimbirtaas kulmayaan oo is wacaalo toyanayaan:

Fiin yahay adaa ololayoo oohin ciirsadaye

Haddii aan laguu iman waad aamusi lahayde

Maxaad aragtay waan kula qabaa uur-ku-taallada’e?!

Waxay tidhi “Ilaahay haddaad aad u garanayso

Oo aad Islaam tahay iddaa waan irdhaysnahaye.”!

Waxaan idhi “Qofkii i abhiyaa, wuu ammaan heliye

Ashahaadda iyo waan aqaan aayaddii Nebiye

Hayeeshee ilmada kaa dhacdiyo, umalka guudkaaga

In yar iiga sheeg waxaan rabaa, inan ogaadaaye”?

Waxay tidhi “Inkaar buu u go’ay odaygi Soomaale

Awlaaddii uu dhalayna waa sida adowgoode

Hadday ul iyo diirkeed yihiin rag iska eegaaya

Afrikadan ma joogeen nimaan aabbe ku lahayne

Ayax kuma dhaleen kaymihii ubaxa weynaaye

Anna aydii aan joogi jirey kama abraaree”!

Waxaan idhi “Irdihi nalaga qaad aad ahaan jiraye

Waataa la kala iibsadaan nala ogeysiine

Ooddaaba laga goynayaa Idhankii Laasoode

Meeshaad ilmaa dhigan lahayd uun kalaa degaye!

Waxay tidhi “Dhulyahow eheledaa ma laha iimaane

Ilaaleeyey oo dunida waa ugu il liitaane

Iyagaa ableyda isu sita iyo eebo xoog badane

Intay Ayro kala qaadayaan aarsan mahayaane

Qalbigii engegey waanaduu orod ku dhaafaaye

Goormaa inkaartani heshaye lagu alhuumeeyey?!”

Waxaan idhi “Arbiyo laguma oga geesi aynaba’e

Iniinaha kelyaha iyo wadnahay iini kaga taale

Aanada tolkood bawga roon uumiyaha kale’e

Maxaan ararta kaga daalayaa, edeg na loo gooye!”

Cismaan Yuusuf Keenadiid

Ceel-buur/Hobyo – Muqdisho

Bilowgii qarnigii 20aad – Horraantii 1970dii

Cismaan Yuusuf Keenodiid waxa uu ka mid ahaa gabyaagii xilligaas kuwii ugu garashada badnaa. Gabaygiisan waxa uu kula hadlayey Soomaalidii huruddey:

Maanyaridu Soomaali, waa maharaddeediiye

Maslaxaddeedii garanwaydey, iyo marinkii ku toosnaaye

Macnahay ku noolaan lahayd, maluhu siin waaye

Maamuus la’aan lagu waday, moodayaan nolale

Miisxumida haysiyo dulligu waw u macaan yahaye

Mabsuud weeye badidood waxay mudanayaan ceebe

Muslinnimada sida loo mudmudi kama masayraane

Meqaam xumida waxawgu wacan muran dhaxdoodaaye

Iyagaysu muuqanahayee moog adduunyada’e

Murtiday lahaayeen diliyo magaca kooda ahe

Muwaafaqo kolkii laga gefaa molotigood galaye

Anigaa ku midho dhaama ayaa malag u saarnaaye

Macriif umaba yeeshaan wuxuu baran masaalkoode

Macaamilada aadamigu ku jiro laga madoobeeye

Martabada adduunkiyo cilmigu umaba muuqdaane

Magan bay shisheeye u yihiin meel la joogaba e

Maalin noolba niman baa ku fala waxay muraadaane

Muquunay ku joogaan sidii maal la leeyahaye

Raggii madaxdu ka xumaato waa marin habaabaane

Kuwii maqaddinnada looga dhigay waa manfaco raace

Mar maxaad cuntaan kaliya buu yahay maqsuudkoode

Nin mushaharo eexaynahayaa waa miskiin dhabahe

Muddeec waxa ka dhigay inuu maarmi waa’ yahaye

Muddaafacana seeg iyo inuu maya yidhaahdaaye

Culimadana damac baa malgayoo mooyi say tahaye

Milladdiyo shareecada badh baa maal ku iibsadaye

Marsiis iyo fudayd buu ku dhacay maqane diinkiiye

Masalo-gaabkiyo  ways hayaan kii mufti ahaaye

Ardaydaa mujaaddilo la geli macallinkeediiye

Midkii dhawr masalo soo bartaa maaro loo heline

Makastiyo intii caamo ahayd bay madax wareersheene

Hadba xaal muraad lagu wataa waa layna maqashiine

Waa waxaan minhaajkiyo tusaha meelna kaga oolle!