HORDHAC: Xanuunka loo yaqaano Ebola Virus disease (EVD) oo wakhtiyadii

hore loo yaqaanay Ebola haemorrhagic fever waa xanuun dilaa ah oo ku

dhaca dadka iyo xayawaanka qaar ka tirsan. Qofka uu ku dhacaa wuxuu

u badan yahay dhinaca geeridda (qiyaastii 60% dadka xanuunka qaadaa

way dhintaan).. Waxa dhaliya ama keena ili-ma qabatay (Virus) loo

yaqaano Ebolavirus. Markii ugu horaysay ee adduunka lagu arkaa waxay

ahayd 1976kii oo uu ka dilaacay wadanka koonfurta Sudan hasayeeshee

waxaa la ogaaday inuu xanuunkan yahay isla sanadkaa dhamaadkiisii oo

lagu arkay Congo/Zaire, gaar ahaan agagaarka wabiga Ebola (Ebola

river), waana halka loogu magac daray.Ili-maqabatayga keena xanuunka

waxaa loo qaybiyaa afar nooc oo la kala yidhaaBundibugyo virus (BDBV),

Sudan virus (SUDV), Taï Forest virus (TAFV) iyo Ebola virus (EBOV, oo

wakhtiyadii hore loo yaqaanay Zaire Ebola virus). Waxaa ugu halis

badan nooca loo yaqaan Ebolavirus/Zaire Ebola virus oo ah ka hadda ka

dilaacay wadamada galbeedka Africa. Xanuunkan hada dilaacay waxa uu ka

bilaabmay wadanka Gunea ee ku yaal galbeedka Africa horaantii bishii

March ee 2014,hadana wuxuu si dhibyar ugu fiday Sierra Leone, Liberia,

Nigeria, Senegal iyo daafaha dunida sida Maraykan iyo yurub (Spain).

Qaarada Australia wali lama xaqiijin qof xanuunka qaba hasayeeshee

waxaa jira dad looga shakisan yahay oo baadhitaan lagu wado. Galbeedka

Africa oo kaliya wuxuu xanuunku ku dhacay in ka badan sideed kun oo

qof (8000), kala badh in ka badan(60%) dadkaasi way geeriyoodeen.

Dalka Maraykanka laba qof oo la xaqiijiyey inuu xanuunku ku dhacay

bishan October midkood wuu dhintay, kii kalena wali waa la dawaynayaa.

Sidaas oo kale dalka Spain laba qof oo la xaqiijiyey inay xanuunka

qaadeen,mid wuu dhintay, kii kalena cusbitaal ayuu ku jiraa.

Xanuunkani wuxuu hore uga dilaacay wadamada Uganda, Congo, Sudan,

South Africa, Gabon, iyo Cote d’Ivoire.Wakhtiyadii hore xanuunka waxaa

lagu arki jiray meelaha miyiga ah laakiin hadda wuxuu ka dilaacay

magaalooyinka.

SIDEE LAGU QAADAA XANUUNKA?

Fiditaanka xanuunka Ebola uma khatarbadna sida xanuunada ku gudba

habka neefsiga. Xanuunkani waxa uu ugudbaa dadka marka dadku xidhiidh

(contact) la sameeyo ama jidhka dadku gaadho jidhka ama dareerayaasha

xayawaan qaba xanuunka sida daayeerka iyo cayayaanka duul duula ee

shimbirta u eeg ee loo yaqaan fruit bat.

Marka uu qofku xanuunka qaado ee uu calaamadaha yeesho dadka kale ayuu

u sii gudbin karaa. Hababka ugu badan ee la iskugu gudbiyo waxaa ka

mid ah qof xanuunka qaba oo aad gacanqaado (salaanto).

Dhiiga,dhunkashada, candhuufta, mataga, saxarada, ilmada(tears),

caanaha naaska, kaadida, manida iyo dhididkana waa lagu gudbiyaa

.Sidaas oo kale qofku xanuunka wuu qaadi karaa hadii qofku cuno

hilibka xayawaan qababa xanuunka. Xanuunku. Waxa kale oo uu ku gudbi

karaa isku taga jinsiga. Xanuun dhaliyaha Ebola wuxuu inta badan qofka

ka galaa sanka, afka, indhaha iyo nabaradda daloola ee jidhka ku

yaala. Dadka ugu badan ee xanuunka qaada waxaa ka mid ah dadka

hawlwadeenada caafimaadka iyo dadka xanaaneeya dadka uu xanuunku ku

dhacay. Waxa kale oo iyaguna xanuunka qaada dadka maydha maydka dadka

xanuunka u dhintay. Hababka kale ee aad xanuunka ku qaadi karto waxaa

ka mid ah taabashada qalab caafimaad oo sidda xanuun dhaliyaha sida

irbadaha iyo siriijyada.

Xanuunka Ebola kuma fido, lagumana kala qaado neefsashada , cuntada

iyo biyaha. Haddii qofku uu qabo xanuunka laakiin aanu lahayn

calaamado ma gudbin karo, lagamana qaadi karo xanuunka.

CALAAMADAHA LAGU GARTO XANUUNKA EBOLA

Qofku wuxuu yeelan karaa calamadaha hargabka ama durayga oo

kale.Calaamadaha ugu horeeya ee xanuunku waxay u eegyihiin kuwa

xanuunka kaneecada/duumadda Calaamaduhu waxay soo bixi karaan laba

maalmood gudahood marka uu qofku qaado xanuunka. Waxaa kale oo ay soo

bixitaanka calamaduhu qaadan kartaa saddex todobaad. Calaamadaha lagu

arko waxaa ka mid ah xumad aad u saraysa, madax xanuun, isgoysyada iyo

muruqyada oo xanuuna (joint and muscle aches),daal, calool xanuun,

shuban iyo cunto qaadashada qofka oo hoos u dhacda (lack of appetite).

Marka uu xanuunku sii xumaado/xoogaysto habdhiska xinjirawga ayaa

dhaawacma waxaana bilaabma dhiig bax jidhka gudihiisa ah (internal

bleeding). Waxaa kale oo bilaabma dhiig ka yimaada indhaha, sanka,

dhagaha, ciridka iyo xubinta taranka ee dumarka. Dadka qaar waxay

matagaan/xunqaacaan dhiig, qaar kalena waxay qufacaan dhiig, halka

qaar kalena saxaradooda ay ku arkaan dhiig.Dadka qaar kalena waxaa ka

soo baxa finan yar yar(maculopopular rash). Xanuunku meelaha ugu badan

ee uu saameeyo waxaa ka mid ah beerka iyo kalyaha. Sidaas darteed,

dadka xanuunku ku dhaco waxaa dhaawacma beerka iyo kalyaha oo shaqada

dhima ama fadhiista,todobaad ama laba todobaad gudahoodna waxaa suurto

gal ah inuu geeriyoodo.

BAADHITAANKIISA

Si loo hubiyo in bukuhu qabo xanuunka Ebola waxaa muhiim ah in laga

baadho inuu qabo xanuunada kale ee ay isku eeg yihiin sida

duumada/kaneecada,shubanka iyo viral hemorrhagic fevers . Waxaa haboon

in dhiig laga qaado si looga hubiyo viral antibodies, viral RNA or

virus-ka laftiisa. Shaybaadhka ugu fiicani waa ka loo yaqaanpolymerase

chain reaction (PCR) iyo enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA).

DAWAYNTA

Ma jirto daawayn rasmi ah oo uu leeyahay xanuunka Ebola, inkasta oo

hadda loo dadaalayo. Qofka uu ku dhaco xanuunkani waa in laga ilaaliyo

inuu fuuq baxo, sidaas darteed waa in la siiyo biyaha loogu tala galay

(fluids and electrolytes). Qofka neefsiga ayaa ku adkaan kara, markaa

waa in la siiyo Oxygen. Dhiig baxa qofka ku dhacaa dhiiga qofka ayuu

hoos u dhigaa sidaas darteed waa in dhiig lagu shubo. Waxyaabaha kale

ee qofka la siin karo waxa ka mid ah xumad jabin iyo matag

joojin.Waxaa jira dawooyinka kale oo xanuun dhaliyaha lagula dagaalamo

waase tijaabo oo hadda ayaa gacanta lagu hayaa.

KA HORTAGA

Xanuunka Ebola ma laha talaal lagaga hor tagi karo, inkasta oo hada

gacanta lagu hayo qaar tijaabo ah. Ka hortaga ugu wanaagsani waa inaan

qofku u safrin/socdaalin goobaha xanuunku ka jiro. Waa in qofku ka

digtoonaado siyaabaha xanuunku ku gudbo ee aynu kor k soo sheegnay oo

dhan.Waxa wanaagsan in gacmaha lagu maydho/dhaqo saabuun markasta.

Hawl wadeenada caafimaadka ee gacanta ku haya bukaanka qaba Ebola waa

inay xidhaan qalabka loogu talo galay ee lagu qariyo jidhka, wajiga,

indhaha iyo gacmaha (gowns, masks,gloves and goggles) si ay uga

hortagaan inay nafdooda halis galiyaan. Bukaha qaba xanuunka Ebola waa

in meel gaar ah oo ka go,an bukaanada kale lagu daweeyo si loo yareeyo

in xanuunku fido (habkan waxaa loo yaqaan kaaraantimayn). Qofkasta oo

laga helo xanuunka Ebola waa in la raadiyo lana baadho dhamaan dadkii

uu macaamilka la lahaa.

GABO GABO IYO TALOOYIN:

Xanuunka Ebola cabsi wayn ayuu dunida ku hayaa. Waxaa la saadaalinayaa

in tirada dhimashada iyo tirada dadka xanuunka qabaaba ay kor u kacdo

bilaha soo socda. Waxaaa la isku raacsan yahay in wadamada nidaamkooda

caafimaad liitaa (poor health care system) ugu halis badan yihiin

fiditaanka xanuunka.Xanuunka Ebola wuxuu keeni karaa culays dhinac

walba leh oo aanay inta badan qaadi karin wadamada Africa ee maamul

xumada iyo dhaqaale la aantu iskugu biirtay.Sidaas darteed, waxaa

haboon in bulshada la baro xanuunka si ay u fududaato ka hortagiisu.

Sidoo kale waxa muhiim ah in tababar la siiyo hawlwadeenada

caafimaadka, lana sameeyo qorshe dhamaystiran oo lagula tacaalo

xanuunka hadii uu dilaaco.

DHAMAAD

Dr Mohamed-Culimo Yusuf Aw Cali