Laba iyo Lixdan sannadood ka dib maalintii koonfur Soomaaliya ka  Xorowday gumeysigii, ayaa maanta bulshadaasi weli raadgoobaysaa oo hadba ciddii hoggaan u noqotaa ku hadaaqayaan midnimo Soomaaliyeed.

Midnimada loo hanqaltaagayaa waa tii goof xamar ku yaal ku dhacday 1dii Juulay, 1960. Cidda aan weli quusanna wakhtiga ayaa si fiican u  qancindoona, Soomaaliyana waxa la gudboon in ay la yimaadaan farsamadii ay kaga gudbi lahaayeen dhibaatada dalkooda ka aloosan iskana illaawaan wax  loo gu yeedho “Midnimo Soomaaliyeed” oo dib loo yagleelo. Waxa haboon in wixii aan berri ka maalin laga fursan doonin in hor laga yeelo. Qasab,  juju ub, iyo sundulayn midna lagu helimaayo in mar dambe Somaliland iyo  Somalia qarannimo wadaagaan. Sababtuna waxay tahay mar haddii lagu  hungo obay rajadii laga qabay SHANTOO ISWEHESHADAY, waar kala quusataye Soomaali koonfureed qoomamo la’aaday. Maalinta aad u dabaaldegeysaan sannad guuradeedii sagaal iyo afartanaad midhihii laga dheefsaday waxay noqdeen in maanta ummaddii Soomaaliyeed ee lixdankii isu soo hilowday kala dhaqaaqdo oo dib la isugu soo dabaali mkariwaayo. Intaa markaan halkaa ku dhaafo, bal dib an u eegno maalintii 1da Juulay, 1960, iyo qaskii iyo majarhalowgii madashii labada dal ku midoobi lahaayeen hadheeyey iyo sidii wax loo maamulay.

ISDHEXYAACII 1da JUULAY 1960

Laba dal oo ka xoroobay laba maamul gumeysi oo dhaqanka iyo xeerarko odu kala duwanyihiin midayntooda si loo maareeeyaa aad ayey u  adagtah ay haddii aan marka hore laga baaraan degin iswaafajinta distoorada iyo shuruucda ka farcanta, midaynta maamulka guud, dhaqaalaha,  caddaala da, waxbarashada, Ganacsiga, Bangiyada iyo Lacagaha, iwm. Taasina waxay u baahnayd in mudo dheer looga hawl galo ka hor intaan xiligii gobanimada la gaadhin. Hadaba iyadoon wax daraasad cilmiyeysan ah la samayn ayaa wakhti kooban gudihii la damcay in wax loogu yeedho  “Jamh uuriyad Soomaaaliyeed” la dhoob dhoobo. Halka sartu ka qudhuntay  waxay ahayd khaladaad farabadan oo dhacay maalinataa bisha Juulaay 1dii 1960 ayaa markale khaladaad kuwii hore ka sii daran la doonay in wixii khaldamay dib loogu saxo.

MUGDIGII 1da JUULAY, 1960

Madmadowga ku gadaaman dhacdooyinka taariikhiga ee la jaanqaaday dhalashadii “Jamhuuriyadda Soomaaliya” iyo sidii sharciyaddiisa loo meel mariyey waxa lafa guridoona garyaqaanada ku xeesha dheer arrimahaas. Sida ku cad dhammaadka distoorkii koonfur Soomaaliya, waxa jirey shan qodob oo dheeraad ah kuna tilmaamnaa Qodobo ku Meel Gaadh iyo Qaar kama Dambeys ah [Transitional and Final Provisions]. Qodobka koowaad [Fulinta Awoodo Ku Meel Gaadh ah], Faqraddiisa 2, ayaa dhignaa sidan soo socota:

“Ka dib marka la saxeexo heshiiska Midowga Somaliland iyo Somalia ayaa Golaha Wakiilada qaranku si deg deg ah udoorandoona Madaxweyne ku-meel-gaadh ah si waafaqsan Distoorka Soomaaliya qodobkiisa 70, faqraddiisa 2; Madaxweynahaas oo xilka heyndoona ka hor inta la soo dooranayo Madaxweynihii u horeeyey ee dalka, amaba la dooranayo Madaxweyne ku-meel-gaadh ah oo kale sida uu qeexayo qodobka IV, faqradiisa1 ee qodobada ku meel gaadhka iyo kama dambeysta ah.”

Haddii la is waafajin lahaa labadii distoor iyo labadii xeer midow ee labada dal, meesha waxa ka dhalan lahaa qaran waara oo ‘Seddexdii Maqnaana’ ku soo hirtaan. Himiladaasina waxay u dhicisoowday oo caqabad ku noqday loolankii adkaa ee siyaasiyiintii koonfureed ugu jireen awood qaybsiga.

F.G: Ereyada Dowladdda Soomaaliya ee ku Meel Gaadh iyo Dowladda  Fede raalka Soomaaliya ee ku Meel Gaadh ah, ee ilaa hadda ay Soomaali koonfureed ku dheggantahay waxay salka ku haysaa Qodobadaa ku meel gaadhka iyo kama dambeysta ah ee distoorkoodii 1960; welina waxay raadgooboyaan Dib-U-Midayntii labada dal! Bal akhristo eeg lifaaq Distoorkii la mustafeeyey ee December 31, 1963.

Hadaba iyadoo sidaasi jirtey, markaynu sooyaalka taariikhda dib u  raadra acno, qodobkaa isaga ah siduu u dhignaa ma loogu dhaqmay? Jawaabta oo koobani waa MAYA, sabtuna waxay tahay: Iyadoon la isla meel dhigin hashiisyadii labada wadan ku midoobi lahaayeen, ayaa 1dii Juulay, 1960, labadii Gole Sharci dejineed Md. Adan Abdille Cismaan, uu doorteen Madaxweyne ku Meel Gaadh ah.

Waxa xussid mudan in dhammaan wax yaabaha la isla ogolaaday ee la damacsanaa in labada dal lagu mideeyo waxay u qornaayeen qaabka:

1. Heshiisyo mabda’iyan la isugu raacasanyahay; “Agreements in principle”;
2. Heshiisyo laba geesood ah; “Bilateral Agreements.”

Kolayba waxa hubaal ah in aan Heshiis Mabda’iyan ah iyo Heshiis laba geesood ihi isku awood ahayn marka laga eego dhinaca sharciyadda. Iyadoo sidaasi jirto bal an is weydiino Sua’aalahany: Ma jiraan heshiisyo kama dambeys ah oo labada dal isku raaceen? Noocey ahaayeen? Xilima ayey dhaqan galeen? Ayaa labada dal wakiil uga ahaa goobtii heshiisyada lagu saxeexay?Jawaabta oo kooban waxa weeye: Wax heshiisyo ah oo la isla meel dhigay haba yaraate ma jiraan oo waafaqsan sida uu qeexayo xeerka Caalamiga ah ee Heshiisyada laba Geesoodka ah.

Halka muruga iyo ismaandhaafku ka jiraa waa sharciyadda lagu meel mariyey israacii labada dal sidaan hore u soo sheegay oo waafiqiweydey xeerarka caalamiga ah, fasiraadda waxaynu u daafi garyaqaanada arrimahaas aqoonta u leh.

Habeenimadii ay Soomaali konfureed u diyaargaroobaysey xoriyadeedii, ayaa waxa soo shaac baxay xeer labada dal ku midoobaan oo si weyn u khilaafsan kii Somaliland ayey soo bandhigeen. Marka xaal halkaa marayo, ayaa Golihi xukuumadda Somaliland wuxu go’aansaday bishi Juun 30ii 1960:

1. In aan la saxeexin “Xeerka Midowga SOMALILAND IYO SOMALIA.’’
2. In xeerka midowga mabda’ ahaan la ogolaado, aanse la saxeexin;
3. In labada dowladood [Somaliland iyo Somalia] diyaariyaan xeer Labada dal ku midoobaan;
4. IN Xeerka midowga labada dal la hor geeyo labada Gole sharci dejineed si kama dambeysna loo Ansixiyo.

Sida la wada ogsoonyahay madax bannaanida koonfur Soomaaliya waxay horey ugu mudeysnayd 2 Bisha Decembar, 1960. Hada si ay ula midowdo Somaliland ayaa Ururka Qaramada Midoobay soo dedejiyey madax bannaanidii koonfurta lloguna cayimay Bishii Juulay 1dii, 1960. Sidaa ayey koonfur Soomaaliyana ku noqotay gobolkii labaad ee gumeysiga ka xoroobay in kastoo qaar ka mid ah qaryaaqaanada ku xeesha dheer qawaaniinta adduunku ay tibaaxayaan in Koonfur Soomaaliya aanay madaxbaanni iskeed u helin haba yaraate ee ay ka dhextoostay “Jamhuuriyaddii Soomaaliya.

DHACDOOYINKII 1da JUULAY, 1960

Halkaa markay marayso ayaa subaxnimadii Juulay 1dii,1960 labadii Gole Sharci Dejineed mabda’ ahaan isugu raaceen dhalashadii JAMHUURIYADDA SOOMAALIYA, isla fadhigaa laftiisa ayaa MD. Aaden Cabdille Cismaan Dacar loogu doortay madaxweyne ku-meel gaadh ah. Isla maalintii 1 Juulay, 1960 ayuu Aaden Cabdille Cismaan wareegto madaxweyne ku meel mariyey “Xeerka Midowga Somaliland iyo Somalia-Wareegtada Tirsigeedu aha: 1 ee 1da Juulay 1960.”

Su’aal: wareegtadaa madaxweynuhu iyo distoorkii koonfur Soomaaliya ma is daboolayaan? Dhalashada Jamhuuriyadda Soomaaliyeed ee isla wareegtadu ka dhawaajisay iyo distoorka la dhaqan geliyey ma iswaafaqsanyihiin? Intaba jawaabtoodu waa MAYA.

Distoorkii koonfur Soomaaliya ee 1 Juulay 1960, qodobkiisa 63, faqradda seddexaad ayaa u dhignayd:

“Haddii aan xeerarka wareegtoyinka ah muddo shan maalmood gudohood ah loogu bedelin xeer, waxa lumidoodoona ku dhaqankooda laga soo bilaabo maalintii la shaaciyey.”

Wareegtadan oon distoorkii koonfurta laftarkiisa waafaqsanayn iskeed ayey isu burisey maxaa yeele shan maalmood gudohood Golihi Sharci dejinta laguma hor geyn si xeernimadeeda loo ansixiyo.

Sida taariikhda ku xussan mudadii u dhexaysay 1960-1965 dalkii la isku odhan jirey Jamhuuriyadda Soomaaliya waxa lagu maamuli jirey Wareegto madaxweyne[Presidential Decree], Wareegto Sharci dejineed [Legislative-Decree], Xeer Barlamaan[ Laws], Wareegto Wasiir [Ministrial-Decree] iwm.

Sida la wada ogsoonyahay todoba bilood kadib markii xornimada la gaadhay ayaa la dareemay mugdigii iyo madmadowgii ku gadaanaa midowgii labada dal. Bishii Jan. 18, 1961 aya mar labaad GOLIHI Sharci dejinta la horkeentay xeer labada dal ku midoobaan oo cusub ka dib marka afti loogu codeeyo; bishii Jan. 31, 1961 wakiiladii labada dal aya xeerkii ansixiyey. Tixraac xeerka tirsigiisu yaha lambar 5 ee 31 January 1961, laguna daabacay Wargeyskii Rasmiga ah, tirsigiisa Lambar 2, 1961. Daqan galka xeerkani wuxu ka soo bilaabmayaa Juulay 1dii, 1960? Haddaan meesha jahawareer hadhayn, maxaa sabab u ah in sharciyaddii midowga [Waa haddiba ay jirteye] mar labaad la baadi goobo?

SHARCIYADDII MIDOWGA

Bal dib aynu u yara raadraacno qoraalo iyo cilmi baadhis ay sameeyeen garyaqaaano iyo aqoonyahano ay ka mid yihiin Dr. Xaaji N.A. Nuur Muxamed, John Drysedale, Rajagopal and Carroll, iyo Yuujiin Qudraan, Garyaqaano ka tirsan Wasaaradda Arrimaha Dibeda ee Koonfur Afrika, Weftigii xqiiqo raadinta ahaa ee Midow Afrika iyo qaar kaleba waxa ay tilmaamayaan in aanay jirin qqab sharciyeysan oo Somaliland iyo Somaaliya ku midoobeen.

Ugu horeyn aynu eegno sida uu qoray garyaaqaanka la yidhaa Yuujiin Qudraann bal laba qodob aynu ka soo qaadano xeerkii midowga ee Cusbaa:

Qodobka sagaalaad faqradihiisa 1 iyo 2 ee xeerka midowga ee cusub ayaa u dhignaa:

1. Qodobada xeerarka Soomaaliya amaba Somaliland, oo uu ka mid yahay Distoorka Somaliland, oo ka hor imanayaa distoorka Jamhuuriyadda Soomaaliya, dhammaantood waa la laalay;
2. Qodobada xeerka midowga Soomaaliya iyo Somaliland iyana dhammaantood waa la laalay, marka laga reebo qodobka 11, faqaraddiisa 4.

Qodobka sideedaad ee Xeerka Midowga cusub ayaa tibaaxaya:

“Sharciyadii lagaga dhaqmi jirey Somaliland iyo Somalia xiligii la aasaasay Midowga sidoodii ayey u shaqeyndoonaan iyaga oo waafaqsan qodobada Distoorka, Xeerka, iyo Xeerarka mustaqbalka.”- Tixraac wareegtada Madaxweynaha lambarkeedu yahay 19, kuna taariikhaysan Oktoobar 11, 1960, laguna daabacay Warkeyska Rasmiga ah lifaaqyadiisa 1-4, 1960.

Distoorka Somaliland ee la laalay wuxu qeexayaa qab dhismeed dowladeed oo u kala qaybsanaa: Fulin, Sharci Dejin, iyo Garsoor. Sida aynu ogsoonahay garsoorka waxa hoos imanaya dhammaan Xeerarka iyo shuruucda dalka u taal.

Sual: Haddii Distoorkii iyo Xeerkii midowga ee Somaliland lahayd gebi ahaan noqdeen qaar lid ku ah Distoorkii Soomaali koonfureed samaystay oo loo dhaqan geliyey in uu noqdo distoorkii Jamhuuriyadda Soomaaliyeed, sidee ayey labada dal ku midoobeen? Dalkan Distoorkiisii iyo Xeerkiisii Midowgaba la deedifeeyey sow ma noqonayo dal xaqiisii jiritaan, qaranimo, iyo taariikheedba la tirtiray oo ku dhex milmay mataantii dhigiisa ahayd ee madaxbannaanaata Bishi Juulay 1, 1960?

AFTIDII DISTOORKA: 20kii JUUN 1961

Iskusoo wada xooriyo, iyada oo laga duulayo xeerkii Bishii January 31st, 1961 ee tirsigiisu ahaa lambar 5, ayaa dalkii la isku odhan jirey Jamhuuriyadda Soomaaliyeed waxa laga hirgeliyey afti guud oo ka koobnayd laba qaybood oo is xambaar ahaa: Distoor/Xeer Midow xalaaleeya israacii labada dal. Aftida waxa loo mudeeyey in ay dhacdo 20th June, 1961, waxay ahayd isxambaar ka kooban Distoor/Xeer Midow. Waa halka la yidhaa Hal xaaraan ihi, nirig xalaal ah ma dhasho.

Xisbigii SNL oo xiligaa uu hoggaaminayey Allah ha u naxariitee Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal wuxu u ololeeye in aan loo codeyn aftida Distoorka, waanu ku guuleystey oo aqlabiyadda dadka reer Somaliland intii codeysey waxay ku codeeyeen MAYA, in badan oo bushlada ka mid ihina mabay codeyn. Xukuumaddii dhinaca koonfureed ka rarnayd marnaba may tixgelin xaqiiqada jirtey. Bishii September, 1961 ayaa natiijadii aftida xeer lagu dhaqan geliyey oo Wargeyskii Rasmiga ahaa lagu daabacay, waxan qalinka ku duugay Md. Aden Cabdille Cismaan iyo Cabdirashiid Cali Sharmarke oo ahaa madaxweynihii iyo Raiisul-wasaarihii xiliga. Markaa ma wax la meel mariyey natiijo labadii dalba aqlabiyad ugu codeeyeen, mise waxay ahayd mid dhinaca koonfureed ka raran?

Qodobka Afraad, faqraddiisa 1, ee Qodobadii Ku Meel Gaadhka iyo Kama Dambeysta ahaa aynu hore usoo sheegnay wuxu ka hadlayaa Natiijada, waxanu u qorna sidan soo socota:

” Haddii natiijada Aftidu ka hortimaado daqan galka distoorkan, Golaha Sharci Dejinta ayaa shan iyo toban maalmood ka dib marka ay Maxkamadda Sare ku dhawaaqdo natiijooyinka, ayaa doorandoona madaxweyne cusub oo ku meel gaadh ah, kii horena aanu xilka sii heyndoonin; Golaha Sharci Dejinta ayaa ka hawl gelidoona daqangelinta distoor cusub oo afti loo qaado lix bilood ka dib magacaabidda madaxweynaha ku meel gaadhka ah ee cusub.”

Meelmarinta natiijo aftiyeed oon waafaqsanayn xeerarka Caalamiga ayaa noqonaysaa waxba kama jiraan. Waa marka u horeyse eh tiro koob rasmi ah laguma hawl gelin; goobjoogayaal Caalami ihi markhaati kamay ahayn; natijada qaabka loo turjumayo heshiis laguma ahayn. Waxaan marnaba isqabanayn laba dal ayaa midowgoodii qiil loo raadinaya iyo waxa ay dowladdii xiligaa talada haysay la shir timid. Iyadoo sidaasi xaqiiqadii jirtay tahay, bal an eegno xeeldheerayaasha haya keydka taariikhda iyo siyaasadda Soomaaliyada ee la kowsatay Aftidii la qaada 20 Juun 1961, iyaguna waxay isxambaarka aragti ahaan uga yidhaahdeen:

“Waabaa beryey bilicsan; waxa mar qudha daaha loo rogay taariikhdii gumeysiga iyo wixii ka horeeyeyba. Qaarada Afrika waxa ku soo kordhay dal cusub oo la magic baxay: JAMHUURIYADDA SOOMAALIYA, midaysnaandoona tan iyo inta suurta laga affuufayo, sida ku qeexan Xeerka Dib-U-Midowga Qodobkiisa ^&, faqraddiisa *#!!’’. Hawraarsan weeyaan haddan kontonkii sannadood ee u dambeeye wixii dhacay aan warkooda la wada heyn; nin ka been abuuriyo iyo mid sideeda u sheegaba ha joogtee, waxaan marnaba lagu murmeyn laba erey oo suugaanta afka Soomaaliga ku soo kordhay aftida dabadeed: “Walaweyn” iyo “Aaden Yabaal” oo tilmaamaya cod isdabamarin iyo sanaaduuqdii oo la cabbeeyey- “Vote Rigging and Ballot Stuffing.” Labadaa tuulow iyagana nasiib darrodaa taariikhiga ah aya ku habsate kow dheh.

Waxa isla sannadkaa 1961 Wargeyskii Rasmiga aha lagu daabacay qodobadii “Xeerkii Midowga Somaliland iyo Somalia” ee xukuumaddii Somaliland koonfur ula tagtay!!!

Bishii December 10th, 1961 ayaa Saraakiishii Ciidanka Somaliland (Somaliland Scout) oo uu hoggaaminayo Allah ha u naxariistee Xasan Cabdille Walanwal isku dayeen afgambi in ay qaranimadii Somaliland dib ugu soo ceshaan. Nasiib darro afgambigaasi wuu dicisoobay. Saraakiishaas waxa lagu soo oogay dacwad dil ah oo socotay Bishii December 10th, 1961 ila Bishii Abril, 1963; ka badbaade oo xeer tiirka qabadsiiya waa loowaayey iyadoo xeerarkii Jamhuuriyadda Soomaaliya ku midoobeen iyo distoorkeediiba waxba kama jiraan noqdeen.

Wa taciyahaa udunun waaciya

July 1, 2022.

QALINKI; Axmed Cali Ibrahim Sabeyse

Email: asabeyse@hotmail.com