Xannuunka Covid-19 oo si wayn ugu faafaya dalalka dunida, gaar ahaan dalalka horumaray qaar ka mid ah iyo kuwa Koonfurta Ameerika, waxa dadka u dhintay dalka Maraykanka gudihiisa ay u badan yihiin dad madow. Qaddarku waa halkiisa oo lama diidi karo. Hase ahaatee waxa soo if baxay dilkii foosha xumaa ee Geoge Floyd oo ahaa nin madow oo Maraykan ah oo caadi ah, ayaa dahaadhka ka qaaday in sababaha ugu wayn ee ay dhimashadu ugu badan tahay dadka madow ay ka dhalatay istaraatiijiyad hore ee hab dhaqanka xag-jirka oo wali haysa.

Soomaaliya isla dhaqan noocan ah ayey u adeegsatay dhallinyarada reer Somaliland intii ka dambaysay is-raac-ku-sheegii labada dal ee sannadkii 1960. Dad badan oo labada dalba ku nooli, waxay u qaadan karaan inay fikraddani tahay dacaayad, hase ahaatee waa xaqiiq jirtay oo aan muuqan, hase ahaatee aan marnaba la dafiri karayn; maadaama dhaqan galkeedu ahaa mid muuqda.

Si loo fahmo aan dib u raacno taariikhda dalkeena Somaliland oo 26 June 1960 ka hor inta aannu ka xoroobin gumaysigii Ingiriiska, waxa ku yaalay  laba dugsi oo sare – waa Cammuud iyo Sheekh. Waxa soo raacayey dugsiga farsamada VTC, dugsiga tababarka macalliinta TTC iyo dugsiga tababarka maamulka CTC.  30 sanno oo is-raac ah kadib markaan halgan xornimadeena kagala soo noqonay, labadii dugsi ee sare ee xiligaas jiray, waxa ku soo biiray hal dugsi oo sare oo Hargeysa ku yaalla iyo dugsiga farsamada ee magaalada Burco.

Maanta tirada dugsiyada sare ee dalka Jamhuuriyadda Somaliland waa xad-dhaaf, Jaamacaduhuna gobollabada Jamhuuriyadda Somaliland oo idil magaalo madaxyadooda way ka wada furan yihiin. Su’aasha meesha ku jirtaa waxay tahay ma awood dhaqaale iyo maamul ayay Xukuumadihii Soomaaliya 30 sannadood oo Jamhuuriyadaha Soomaaliya iyo Jamhuuriyaddii Dimuqraadiga ee Soomaaliya ay xukumayeen u waayeen inay kordhiyaan ugu yaraan dugsiyada sare ee dhinacii Somaliland ku yaallay, mise hadaf iyo u jeeddo istaraatiijiyadaysan oo ka qoto-dheer ayay ka lahaayeen?

Bilowgii toddobaatanaadkii (1970s) ee qarnigii hore, waxa socdaal ku yimid gobollada dalkeena, Wasiirkii Waxbarashada Soomaaliya ee xiligaas. Wuxuu soo maray labada dugsi ee sare iyo dugsiyada kale ee dalka ku yaallay, waxaannu la yaabay nidaamka waxbarasho ee ka jiray. Noqoshadiisii ka bacdina waxa soo if baxay wax lagu tilmaamay inuu nidaam cusub oo lagu midaynayo labadii dal ee is-raacay waxbarashadoodii.

Nidaamkan waxa macallimiintii Somaliland joogtay loo beddelay Soomaaliya. Muddo yar ka bacdina dugsigii waxbarashada macallimiinta ee Somaliland ku yaallay waxa lagu beddelay mid cusub oo laga dhisay magaalada Afgooye agteeda oo la odhan jiray NTEC, waana kulliyadda qudha ee Af Ingiriisi wax lagu baranayey, iyadoo dhammaan kuliyadaha kale ee Jaamacaddii Soomaaliya luqadda wax lagu bartaa ahayd Soomaali.

Dugsigii maamulka ee Somaliland waxa beddelay dugsiga SIDAM ee magaalada Muqdisho laga sameeyey. Dugsigii farsamadana ayaa albaabada loo xidhay. Ardaydii dugsiyada sare ka baxaysay oo tiradoodu kordhaysay, waxay qasab ku noqotay inay Muqdisho u tagaan, si ay waxbarashadooda u wataan, waxaana fursadda waxbarasho ee Xamar suurtogal u ahayd oo kaliya cidda qoyskoodu dhaqaale wanaagsan lahayd ama ehel iyo qaraabo u joogeen.

Soomaaliya dhaqankani muu ahayn mid duruufo nabadgalyo ama dhaqaale ka hor joogeen in Somaliland tirada dugsiyadooda la kordhiyo, heerkooda waxbarashana kor loogu sii qaado, hase ahaatee waxay ahayd mid ay hub ahaan u isticmaaleen, Istaraatiijiyad fogna ka lahaayeen oo ay ugu talo galeen in dhallinyarada Somaliland aanay helin waxbarasho iyo aqoon sare oo ay kula tartamaan kuwa da’dooda ah ee Soomaaliya.

Sannadihii u dambeeyey kacaankii Keligii Taliyaha ahaa ee Siyaad Barre, way ka muuqatay tirada ardayda jaamacadda gasha ee ka kala socotay labadii dale e Is-raacay. Waxa kale oo ay ka muuqatay goobaha shaqo iyo kuwa maamul ha ahaadaan kuwo hoose, dhexe ama sare ba. Istaraatiijiyadda hubkan halista ah ee loo adeegsaday dhallinyaradeena oo qarsoonaa, u jeedada laga lahaa waxay ahayd in aqoon iyo dhaqaale aanay suurtogal ugu noqon inay ku yeeshaan wax muuqda dal.

Waxaan leeyahay  taasi waa istaraatiijiyadii la lahaa ee aanay idinku waxba ka war hayn badankiinu, in kastoo kuwa xilligaa wax ka ogaa xaaladda jirtaa  haddii ay dib u fikiraan dhab ahaan u ogaan karaan. Idinku se waxaad maanta arkaysaan in Soomaaliya Xukuumadeedu wax kasta oo nolol, horumar iyo wax tar u noqon kara Jamhuuriyadda Somaliland iyo shacbigeeda ay si badheedh ah ula dagaalamayaan, waxaanad ka war haysaan mashaariicda faro-ku-tiriska ah ee horumar muuqda ay ka dhalan karaan inay isku deyayaan inay is hor taagaan, si aan looga fulin gudaha dalka Somaliland. Waxaad arkaysaan colaadda ay u qaadaan dalalka aanay xidhiidh lahayn ama ay leeyihiinba marka ay Somaliland daneeyaan.

Carqaladaha waxbarasho, istaraatiijiyada ay ka lahaayeen haddii ay u fusho waxay xaaladda nolosha dadka Somaliland noqon lahayd mid la mid ah ta ay maanta ku jiraan dadka madaw ee Maraykanku, taasoo keentay in noloshooda iyo daryeelkooda oo liita awgeed, sababna ay u tahay in dhaqaalahoodu aad u hooseeyo, taasina ay ka dhalato in difaac jidhkoodu uu noqdo mid aan tayo lahayn oo fayraska iska difaaci kara. Waxaad arkaysaa in degmooyinka xaafadaha ay ku nool yihiin dadka madawga ah ee Maraykanku aanay u ogolayn inay kala fogaasho guryaha gudahooda ama dibadoodaba sameeyaan.

ALLA MAHAD LEH, horaa loo yidhi; “sir ma-qabe Allaa u sahan ah” waa taa aan hayno maanta, kana muuqata dalka Jamhuuriyadda Somaliland, hase ahaatee yeynaan noqonin in mar labaad la ina dago, dibna la innoogu celiyo dhibaatooyinka ay dadkeennu mutaysteen muddadii 30-ka sanno ahayd ee ay Soomaaliya iyo Somaliland isku jireen, waana in aynu maanka ku wada haynaa hal-ku-dhegga ah; “muumin god laba jeer lagama wada qanniino.”

By; Suxufi Xuseen Cali Nuur,

Hargeysa, Somaliland.